GİRİŞ

Yangın, gerçekleştiği yerde birçok kayba neden olan büyük bir kazadır. Yangından korunma ile ilgili mevzuat gerekliliklerinin yerine getirilmemesi, yangından korunma ve söndürme konusunda bilgi ve eğitim yetersizliği, ihmalkârlık, sabotaj, başka bir kaza ve yayılım, doğal afetler, tesislerdeki mevcut elektrik, ısıtma ve su tesisatlarının yangına karşı emniyetli olmaması ve bunların talimatlara uygun kullanılmaması gibi nedenlerle meydana gelen yangın, çalışan kaybına neden olabileceği gibi sektöre maliyet açısından da zarar verir.

1. YANGIN BİLGİSİ

1.1.Yanma ve Yangın

Yangın, yanıcı maddelerle hava arasında kontrol dışı oluşan ekzotermik (ısıveren) bir Reaksiyondur. Bu nedenle, alınan enerji ile verilen enerji arasındaki farkın negatif olması durumunda bu kimyasal tepkimeden yangın çıkar.

Diğer kaynaklara göre yangının tanımları şöyledir:

Amerikan Ulusal Yangın Koruma Birliği (NFPA) terimler sözlüğüne göre yangın,

“patlamalar da dâhil olmak üzere yıkıcı ve kontrolsüz yanma olayı; ısı, ışık ve yanma ürünlerinin değişimine neden olan bir kimyasal oksidasyon reaksiyonu” olarak belirtilir.

7486 numaralı Türk Standardına göre yangının tanımları aşağıdaki gibidir:

• Dumanın, alevin ya da her ikisinin beraberce ısı yayması ile karakterize edilen yanma olayıdır.
• Yanmanın, zaman ve mekân olarak kontrol edilmemiş bir şekilde yayılmasıdır.”

Yanma olayı birbirine kenetli zincir oluşturan bir üçgene benzetilebilir. Bu nedenle zincir halkasını oluşturan ısı, oksijen ve yakıtın herhangi biri olmadığı takdirde yangın meydana gelmeyecektir.

Yangın tanımının daha iyi kavranabilmesi için ısı, sıcaklık, yanma, yanıcı madde ve yakıcı madde kavramlarından da kısaca ele alacak olursak;

Isı: sıcak veya ılık olmanın kalitesi veya herhangi bir nesnenin sıcaklığıdır. Bir başka tanıma göre ise, iki madde arasındaki sıcaklık farkı nedeniyle oluşan akan bir enerjidir. Isı, kalorimetre (cal) ile ölçülür ve “Q” değişkeni ile ifade edilir.

Sıcaklık kavramı ise, sıcak veya soğuk olma durumunun yoğunluğunun derecesi olarak tarif edilebilir. Burada sıcak veya soğuk olma durumu karşılaştırmalı terimlerdir,

Örneğin bir alev, buz ile karşılaştırıldığında sıcak, güneş ile karşılaştırıldığında soğuktur.

Daha özel bir tanımla, sıcaklık bir cismin ısı enerjisini başka bir cisme iletme yeteneğidir diyebiliriz.

Yanıcı madde (bir diğer adıyla yakıt), normal şartlarda katı, sıvı ve gaz halinde bulunan, yanabilir maddelerdir. Yanıcı maddeler fiziksel ve kimyasal yapılarına göre farklı yanma özellikleri ve farklı performans gösterebilir.

Yakıcı madde (oksijen), yanmanın başlaması ve devam etmesi için gereken ve soluduğumuz havada yaklaşık %21 oranında bulunan gaz halindeki madde olan oksijendir.

• Renksiz ve kokusuz bir gazdır.
• Yangının başlaması için gereken oksijen oranı %16,
• Sönmesi için ise %8’in altıdır.

Son olarak yanma; yanabilir bir malzemenin, yükseltgen madde olarak adlandırılan bir oksitleyici/yakıcı madde ile etkileşimi sonucu ürün olarak duman, zehirli gaz, ısı ve/veya alev oluşmasına neden olan ekzotermik bir reaksiyondur.

1.2.Yangının Sınıflandırılması        

Yangın standartlara ve mevzuatlara göre farklı şekillerde sınıflandırılır. Ülkemizde işverenler Binaların Yangından Korunması Hakkında Yönetmelik’ten sorumlulardır. Bu nedenle işyerlerinde alınması gereken tedbirlerin bu yönetmeliğe göre yapılması gerektiği unutulmamalıdır.

 Bazı mevzuat ve standartlara göre yangın sınıflandırmaları şöyledir:

Binaların Yangından Korunması Hakkında Yönetmelik’e göre:

Yangın Sınıfları; TS EN 2 ve TS EN 2/A1 Türk Standartlarına göre aşağıdaki şekilde tarif edilmiştir;

A sınıfı yangınlar: Yanıcı katı maddelerin neden olduğu yangınlardır. Bu maddelere odun, kömür, kâğıt, ot, doküman ve plastik vb. örnek verilebilir.

B sınıfı yangınlar: Yanıcı sıvı maddelerin neden olduğu yangınlardır. Benzin, benzol, makine yağları, laklar, yağlı boyalar, katran ve asfalt gibi maddeler örnek olarak verilebilir.

C sınıfı yangınlar: Yanıcı gaz maddelerin neden olduğu yangınlardır. Metan, propan, bütan, sıvılaştırılmış petrol gazı (LPG), asetilen, havagazı ve hidrojen örnek olarak verilebilir.

D sınıfı yangınlar: Lityum, sodyum, potasyum, alüminyum ve magnezyum gibi yanabilen hafif ve aktif metaller ile radyoaktif maddelerin neden olduğu yangınlardır.

Not: F sınıfı yangınlar yönetmelikte belirtilmemiştir. Fakat Türk standartlarında belirtilmiştir.

F sınıfı yangınlar: Pişirme gereçlerindeki pişirme ortamı (bitkisel veya hayvansal sıvı ve katı yağlar) yangınlarıdır.

İngiliz standartlarına (BS EN2: 1992) göre:

A sınıfı yangınlar, odun, kâğıt, tekstil, plastik gibi yanıcı maddelerin,

B sınıfı yangınlar, gres, yağ, katran, yağ bazlı boya, solvent, alkol ve yanıcı gazların,

C sınıfı yangınlar, enerjili elektrik donanımların,

D sınıfı yangınlar, Magnezyum, titanyum, zirkonyum, sodyum, lityum ve potasyum gibi yanıcı metallerin,

K sınıfı yangınlar, bitkisel veya hayvansal yağlar veya margarin gibi yanıcıların kullanıldığı pişirme aletlerinin neden olduğu yangınlardır.

Bunun yanı sıra bazı standartlarda ve kaynaklarda, elektrik ve elektrikli cihazların yol açtığı yangınlar E sınıfı olarak gösterilir.

1.3. Yangın Söndürme Araç ve Gereçleri

Yangın güvenliğindeki bir diğer önemli unsur, meydana gelen yangının etkilerinin boyutunu en aza indirmektir. Burada hayat kurtaran bilgi, yangına müdahale yöntemleri ve yangın söndürme ekipmanlarının nasıl kullanılacağıdır. Yangın söndürme sistemleri yangının sınıfına ve tehlike boyutuna göre seçilmelidir. Bu nedenle, risk analizini yaparken yangına sebep olabilecek risk parametrelerini (yanan ortamın yapısı, ortamda bulunan maddelerin fiziksel ve kimyasal özellikleri vb.) iyi belirlemek ve riskin boyutlarına göre en etkili yangın söndürme sistemini seçmek gerekir.

Yangın sınıfına göre kullanılabilecek söndürme sistemleri şu şekildedir:

1. Her tür yangın için: kuru tozlu yangın söndürme sistemleri

2. Katı ve sıvı yangınlar için: köpüklü yangın söndürme sistemleri

3. Katı yangınlar için: sulu yangın söndürme sistemleri

4. Elektrik ve elektronik ortam yangınları için: Karbondioksitli (co2) gazlı yangın söndürme sistemleri

Uygulamada en sık kullanılan yangın söndürme araç-gereçleri ise şu şekildedir:

• Yangın Hidrantları
• Yangınla Mücadele Arazözleri
• Sabit Makaralar
• Seyyar Hortum Makaraları ve Hortum Dolapları
• Sabit Su/Köpük Monitörleri
• Seyyar Su/Köpük Monitörleri (Römorklu ve Ayaklı)
• Portatif Yangın Söndürücüler (Kuru Kimyevi Tozlu, CO2’li,Köpüklü)

2. YANGIN GÜVENLİK ÖNLEMLERİ

2.1.Aktif ve Pasif Yangın Güvenlik Önlemleri

Binalarda yangın güvenlik önlemleri pasif ve aktif yangın güvenlik önlemleri olmak üzere iki şekilde ele alınır.

Pasif Yangın Güvenlik Önlemleri

Pasif yangın güvenlik önlemleri, tasarım aşamasında başlar ve kalıcı işlev görür. Yapıların kullanım amacına bağlı olarak mimari tasarım, bina strüktürünün belirlenmesi, yapı malzeme ve elemanlarının seçimi gibi etmenler pasif yangın güvenliği önlemlerinin temelidir. Yapıların yangına dayanıklı malzemelerle inşa edilmesi ve olası bir yangın durumunda yangının yayılmasını engelleyici nitelikte olması gerekir. Bu bağlamda oda planı, giriş-çıkışlar, boya ve kaplama maddelerinin cinsi ve alt yapı tesisleri yangın güvenliği açısından önem taşıyan etmenlerdir.

Pasif yangın güvenlik önlemleri ile;

• Yangın durumunda ortaya çıkabilecek zehirleyici gazın ve dumanın yapıdan uzaklaştırılması,
• Kullanıcı tarafından kolay algılanan kaçış yollarının, merdivenlerin ve toplu buluşma alanlarının planlanması,
• Yapıda yangın geçirimsiz bölümlerin (kompartmanların) sağlanması,
• Yangına dayanıklı yapı malzemelerinin kullanılması,
• Taşıyıcı sistemin yüksek sıcaklıklara dayanması hedeflenir.

Bu hedeflerin gerçekleştirilebilmesi için mimarlar, inşaat, makine ve elektrik mühendislerinin yer aldığı çoklu disiplin anlayışı içerisinde çalışılmalıdır.

Pasif yangın güvenlik önlemleri aşağıda sıralanmıştır.

Kaçış Merdivenleri: Yangın ve diğer acil hâllerde yapının ortak merdivenlerinin kullanılabilecek özellikte olanları, kaçış merdiveni olarak kabul edilir.

Yangın merdivenleri: Herhangi bir yangın durumunda bina içindeki insanların hızlı ve güvenli bir şekilde yangın alanından uzaklaşmaları için tasarlanan, koruması ve ateşe dayanıklılığı yüksek olan kaçış merdivenidir.

Yangın kapıları: Yangın merdivenlerinin duman ve alevden korunması, yangın bölgeleri arasında yangın ve dumanın geçişinin önlenmesi için kullanılan, yangının yayılmasını önleyerek insanların tahliyesi için güvenli bir hacim oluşturan kapılardır.

Acil Aydınlatma Sistemi: Bir binada aydınlatma sistemi, yangın, deprem, sabotaj, su baskını, elektrik arızası gibi nedenlerle devre dışı kaldığında, derhal devreye girerek asgari düzeyde ışık akısı sağlayan aydınlatma araç ve gereçleridir.

Kaçış Yolu Aydınlatması: Acil bir durumda, kaçış yollarını aydınlatarak insanların binadan güvenli bir şekilde tahliye edilmesini sağlayan acil aydınlatma türüdür.

Acil Durum Yönlendirmesi: Birden fazla çıkışı olan bütün binalarda, kullanıcıların çıkışlara kolaylıkla ulaşabilmesi için yapılan yönlendirmedir.

Paratoner Sistem (Yıldırımlık): Yıldırımın zararsız olarak toprağa iletilmesi için kullanılan sistemlerdir. Bu sistemlerde elektrikli boşalmaların en az dirençli yoldan, çevresine zarar vermeden toprağa iletilmesi amaçlanır.

Anons Sistemi: Yangın veya herhangi bir acil durumda alarm mesajlarının iletimi veya genel amaçlı anons iletimi ile sürekli fon müziği yayınlaması amacıyla ileri teknolojinin gereklerini yerine getiren sistemlerdir.

Uyarıcı İkaz levhaları: Binalarda veya tesislerde mevcut yangın risklerini ve yangına neden olabilecek hareketlerin yapılmasını engellemek amacı ile hazırlanmış uyarıcı ikaz levhalarıdır.

Aktif Yangın Güvenlik Önlemleri

Aktif yangın güvenlik önlemleri, pasif önlemleri tamamlayıcı olarak binanın yapımı sırasında veya daha sonra eklenen ve sadece yangın durumunda işlevi olan, belirli bir hedefe yönelmiş önlemlerdir.

Aktif yangın güvenlik önlemleri, yangını başladığı anda algılamayı ve büyüyüp yayılmadan sınırlandırıp, kurtarma ve müdahale etme faaliyetlerini kolaylaştırmayı, binada bulunan kişileri güvenli bir şekilde yangının oluştuğu yapı ve bölümlerden tahliye etmeyi ve yangını bünyesel olarak söndürmeyi amaçlayan güvenlik önlemleridir.

Bu önlemler aşağıdakileri kapsar:

• Yangın algılama ve uyarı sistemleri
• Duman kontrol sistemleri
• Yangın söndürme elemanları
• İtfaiye yaklaşım ve erişimidir.

3. YANGIN KAYNAKLI RİSK ETKENLERİ

Yangının yol açtığı hasar/zarar yalnızca yanma kaynaklı değildir. Yangın esnasında yanma riskinin yanı sıra bazı etkenlere bağlı farklı riskler ortaya çıkar. Yangının yerine bağlı olarak var olan bu tehlikelere göre riskin boyutları ve müdahale yöntemleri değişir.

Yangın kaynaklı risk etkenleri şunlardır:

Yangının büyüme hızı

Yangının vereceği hasarı doğrudan etkiler. Yangına yapılan müdahalenin hızı zararın boyutu açısından önemlidir. Müdahale edilmeyen veya geç kalınan bir yangın sürekli büyür ve yayılır.

Yüksek sıcaklık

Yangın esnasında en yüksek sıcaklık artışı ilk beş dakikada gözlenir. Yangınlarda ilk dakikalar çok önemlidir. Yüksek sıcaklık ve alev vücut dokusuna zarar verir. Yüksek sıcaklık proteinlerin pıhtılaşmasına, kan basıncının artmasıyla hayati organlarda iç kanamalara, kalbin ritmik temposunun bozulmasına, aşırı su kaybına, solunum sıkışması ve zorluğuna ve ölüme yol açabilir. Alev vücutta 1,2, ve 3. derece yanıklara yol açar. Isı kaynağına ve aleve olan uzaklık ve temas süresi önemlidir.

Yangın bileşenleri

Yanıcı maddenin alevlenme kabiliyeti, tutuşma sıcaklığı, nem oranı, yüzey kütle oranı, ısıl değeri gibi cinsine bağlı özellikleri yangının büyümesini ve yayılma hızını etkiler. Yanıcı maddenin büyüklüğü ve dağılımı da (imar sıklığı, yangın bölmeleri) yayılmayı etkiler.

Yangın yerindeki havanın hacmi, tabii rüzgâr ve şiddetli rüzgâr varlığı, oksijen açığa çıkaran kimyasal reaksiyonlar, yanıcı madde - oksijen oranı gibi etkenler de önemlidir.

Isı transferi

Yangın esnasında sürekli ısı açığa çıkar ve zincirleme şekilde etrafındaki maddeleri tutuşma sıcaklığına çıkararak büyür ve yayılır. Isı transferi iletim, taşınım ve ışınım yollarıyla gerçekleşebilir.

Yangının safhalarındaki tehlikeler

Yangının başlangıç, gelişme ve sonuç safhalarında ayrı ayrı davranış biçimleri ve tehlikeler vardır. Başlangıç safhasında alev dili, denge safhasında bütün eşyaların birden tutuşması, sıcak tütme safhasında patlama riski vardır.

Kimyasallar

Yangın yerinde bulunan kimyasallar tehlikeli olabilir. Kimyasalın tehlikesi yapısına göre değişir. Zehirli, tahriş edici kimyasal gazlar, su ile reaksiyona girerek yanıcı gaz üreten kimyasallar, ortama iyonize radyasyon yayan radyoaktif kimyasallar yangına müdahale eden kişilere zarar verebilir.

Zehirli gazlar

Yangın esnasında açığa çıkan zehirli gazlar ölüme yol açabilir. Bu gazların verecekleri hasar gazın özelliğine bağlıdır. Açığa çıkan boğucu gazlar kanda oksijenin yerine geçerek boğulmalara, tahriş edici gazlar solunum yollarında, akciğerde ve gözlerde hasara, toksik gazlar kanda, hücrelerde ve sinir sisteminde hasarlara yol açar.

Yanan malzemenin cinsine bağlı olarak açığa çıkan gazlar:

• Ahşap, kâğıt ve pamuk yangınlarında; karbonmonoksit (CO), formaldehit (CH2O),Formik Asit (HCOOH), metilalkol (CH3OH), asetik asit (CH3COOH)
• Plastik Yangınlarında; karbonmonoksit (CO), hidroklorik asit (HCI), hidrojen siyanür(HCN), azot oksitler ( N2O veya NO2)
• Kauçuk Yangınlarında; karbonmonoksit (CO), kükürtdioksit (SO2), kükürtlü hidrojen(H2S)
• İpek Yangınlarında; amonyak: NH3, hidrojen siyanür HCN
• Yün Yangınlarında; karbonmonoksit (CO), kükürtlü hidrojen (H2S), kükürtdioksit(SO2), Hidrojen siyanür (HCN)

Patlama

Yangın yerinde fiziksel veya kimyasal patlama riski vardır. Yangın yerinde bulunan, içinde yanıcı gaz olmasa dahi, bütün basınçlı kaplar fiziksel patlamalara yol açabilir. Yangın yerindeki patlayıcı maddeler, yanıcı gazlar, yağlar, tüpler kimyasal patlamalara yol açabilirler.

Çökme

Çökmeyi önemli ölçüde yapıda kullanılan malzeme ve yapı cinsi belirler. Malzemenin özelliğine göre çökme olasılığı değişir. Yüksek sıcaklıktan dolayı yapı malzemelerinin taşıma gücünün zayıflaması çökmeye yol açabilir.

Elektrik

Yangın yerindeki elektrik kaçağı yangına müdahale sırasında risk oluşturur. Uzman ekiplerce elektrik kaynaklı yangınlara müdahale etme prosedürü uygulanır.

Mimari ve yapısal özelliklerden kaynaklanan tehlikeler

Yapısal, mimari özellikler, binaların konumları ve kullanım amaçlarına göre değişir. Yangına müdahale edenler için potansiyel tehlikeler, binaların kazan dairesi veya bodrum katlarında bulunan sarnıçlar, drenaj çukurları ve havuzlar, çatılar, asansör boşlukları vb. dir.

Kaynakça:

ÇASGEM (Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Eğitim Araştırma Merkezi)